به یاد او ...
هنگامى که درباره ذکر خدا و مطلوب بودن آن سخن به میان مىآید و مثلا در وصف دوستان خدا گفته مىشود که دائما به ذکر خداوند مشغولند و هیچ کارى آنها را از ذکر خدا باز نمىدارد، در آغاز چهره افرادى در ذهن انسان تصویر مىشود که پیوسته لبهایشان در حرکت و به ذکر خداوند گویا است و زبانشان مشغول خواندن اذکار و اوراد است؛ یعنى در ابتدا، مردم ذکر را منحصر در ذکر لفظى مىدانند؛ در صورتى که طبق آنچه از روایات و قرآن کریم استفاده مىشود، گستره و عمق ذکر فراتر از این است. از این رو، ضرورت دارد قدرى درباره مفهوم ذکر بحث کنیم.
در زبان فارسى کلمه یاد معادل کلمه ذکر است که به خوبى معناى آن را مىرساند.
کلمه یاد معادل کلمه ذکر است، ذکر و یاد در جایى به کار مىرود که دل انسان متوجه چیزى باشد.
کاربرد ذکر در مقابل غفلت و نسیان
از جمله کاربردهاى کلمه ذکر، کاربرد آن در مقابل غفلت و نسیان است. این دو کاربرد در قرآن نیز ذکر شده است.
ذکر گاهى در مقابل غفلت گفته مىشود، مانند آیه:
«ولا تطع من اغفلنا قلبه عن ذکرنا ؛ و از آن کسى فرمان مبر که دل او را از یادمان غافل کرده ایم.» (کهف/28)
و آن عبارت از این است که انسان توجه به علم خود نداشته باشد. یعنى علم به چیزى دارد، ولى خودش متوجه نیست که علم به آن دارد و گاهى در مقابل نسیان گفته مىشود و آن عبارت از زایل شدن صورت علمى از محفظه ذهن است چنان که مىفرماید:
«و اذکر ربک اذا نسیت ؛ بیاد آر پروردگارت را هر وقت که فراموش کردى.» (کهف/24)
بنابراین ، ذکر یعنى وجود صورت علمى در حافظه و همان طور که نسیان داراى آثارى است، ذکر هم آثارى مخصوص به خود دارد. ذکر و یاد در جایى به کار مىرود که دل انسان متوجه چیزى باشد؛ خواه انسان به چیزى که قبلا توجه نداشت توجه یابد و یا این که پس از فراموشى چیزى که قبلا به آن توجه داشت ، مجددا به آن توجه یابد. گاه نیز به این صورت است که پس از غفلت از چیزى ، از حالت غفلت خارج مىگردد و مجددا به آن توجه مىیابد.